Babasan Jeung Paribasa

KECAP PANGANTEUR Diamparan ku Basmalah bubuka lalangse hate, sangkan bagja tinekanan,najan sakabeh awak-awakan sadar yen dina lumaku sajeroning hirup karempan jeung kahariwang nu manjang datang dina angen satiap inssan, kitu deui dina nyinghareupan poe anu bakal datang, sok sieun leungiteun basa, budaya jeung seni warisan ti sepuh-sepuh urang, saupami urang nitenan kanyataan nonoman kiwari anu ampir leungit jati dirina salaku urang Sunda, boh basa, budaya jeung paripolahna. Satemenna kabagjaan mangrupa rohmat jeung karunia Allah Subhanahu Wata’ala anu ngarupakeun hak sakumna manusa. Tatar Sunda nu ditakdirkeun hiji lemah cai anu subur turta endah dibarengan ku masyarakatna anu religius tur someah ka semah bari mibanda basa jeung budaya nu nyongcolang salaku ajen jeung inajen diri anu dipatri dina kaluhungan hirup anu resep silih asih tulungan jeung silih tungtun dina ngajalankeun kahadean. Kukituna ditugaskeun pikeun neangan artikel babasan jeung paribasa kacida pisan gede hikmahna keur urang sararea. Mudah-mudahan artikel iyeu sok sanajan singkat bisa jadi manfaat dunya  tur aherat. Amin                                                                                                 Garut,    Januari  2011                                                                                                 Panulis  Babasan & Paribasa LIR mutiara nu gedé ajénna, babasan jeung paribasa téh. Hanjakal, sigana geus teu réa nu apal. Padahal éta téh salah sahiji banda ruhani urang Sunda. Ka mana néanganana? Horéng nyampak dina karya sastra. Dina karya sastra Sunda, réa pisan babasan jeung paribasa. Ngan sigana nu maca tara sadar yén ti antara kekecapan nu ditulis ku pangarang téh, réa babasan jeung paribasana. Orokaya ari kudu néangan babasan jeung paribasa nu aya dina karya sastra mah, boh carpon boh roman, puguh wé lain pagawéan méméh mumuluk. Sok komo keur nu teu tuman, moal boa teu béda ti néangan jarum dina jarami. Tapi teu kudu handeueul. Ayeuna geus aya bukuna. Judulna, Babasan & Paribasa: Kabeungharan Basa Sunda beunang nyusun Ajip Rosidi. Ieu buku wedalan PT Kiblat buku Utama, Bandung, Juni 2005. Ieu buku Ajip nu panganyarna téh rada nenggang ti buku-buku kupulan babasan jeung paribasa Sunda lianna. Ari sababna, nyéta, sakur babasan jeung paribasa nu dikumpulkeun ku Ajip mah beunang ngala tina karya sastra. Jadi, puguh sumberna. Malah mah judul sakur karya nu dijieun sumberna téh dibéréndélkeun deuih, sangkan kapaluruh ku nu maca. Kandelna 189 kaca. Nu kawadahanana teu kurang ti 776 babasan jeung paribasa Sunda, beunang mulukan tina 25 karya sastra Sunda beunang para pangarang nu geus teu bireuk deui. Aya nu meunang nyutat tina Baruang ka Nu Ngarora (Daéng Kanduruan Ardiwinata), Asmaramurka (Ahmad Bakri), Lain Éta (Mohammad Ambri), Dogdog Pangréwong (G. S) Carios Agan Permas (Joehana), Mirah Delima (Kis Ws), Papacangan (Rusman Sutiasumarga), tepi ka Dongéng Énténg ti Pasantrén (RAF), jeung réa-réa deui. Ku Ajip unggal babasan jeung paribasa téh diterangkeun hartina, terus diasongkeun conto ngalarapkeunana sakumaha nu nyampak dina karya sastra téa. Puguh baé unggal conto disebutkeun ti mana sumberna ku cara nyebut singgetan judul bukuna, kumplit jeung nomer kacana sagala. Atuh keur ngagampilkeun nu maca néangan sumberna, keur judul buku nu paranjang dituduhkeun ku salah sahiji kecap nu aya dina judulna. Upamana Baruang ka Nu Ngarora, ditulisna jadi Baruang, Asmaramurka jadi Asmara, Dongéng Énténg ti Pasantrén jadi Dongéng, jst. Nya lebah dieu unggulna ieu buku. Onjoy ti nu séjén lebah sumberna katut conto-contona nu diasongkeunana. Ajip ku anjeun, dina panganteur ieu buku, nyabit-nyabit yén dina buku ngeunaan babasan jeung paribasa nu geus aya, ilaharna tara diterangkeun ti mana nu nyusun éta buku néangan conto babasan jeung paribasa. Upamana buku Saratus Paribasa jeung Babasan, lima jilid, beunang Mas Natawisastra (1914) nu unggal jilidna ngamuat saratus babasan jeung paribasa. Kitu deui dina 700 Paribasa Sunda beunang R. Maskar Gandasudirdja (1950), jeung Pedaran Paribasa Sunda nu disusun ku Yus Rusyana (1982) nu ngamuat 50 paribasa. Kabéhanana gé sumberna téh lain tina téks basa Sunda nu aya, tapi meunang ngarang nu nyusunna. Dina ieu buku, karasa nu nyusunna téh boga kamampuh nu pohara dina maca tur ngaprésiasi karya sastra. Kabuktian ku telikna Ajip enggoning milihan ungkara kalimah nu ngandung babasan jeung paribasa dina karya sastra nu dijadikeun sumberna. Ajip gé tukuh kana jejer nu diangkatna. Sakumaha cék Ajip dina panganteurna, najan réa babasan jeung paribasa nu dipikanyahona, tapi ari nu euweuh dina buku sastra nu jadi sumberna mah, ku Ajip teu diasupkeun kana ieu buku. Aya opat hal nu diécéskeun ku Ajip sabada nyutat babasan jeung paribasa tina karya sastra téh. Kahiji, ungkara paribasa téh lain ungkara nu teu bisa dirobah atawa dilemeskeun sakumaha anggapan salila ieu. Buktina, para pangarang ngagunakeun paribasa dina ungkara nu dianggapna pangmerenahna. Malah aya pangarang nu ngagunakeun paribasa kalawan ungkarana rada béda. Kadua, nu penting dina paribasa téh kecap koncina. Upamana kecap konci kéok, jadi kuméok méméh dipacok, kuméok éléh ku bikang, jsb. Ku ngadéngé kecap koncina, sakapeung paribasa ogé teu kudu diucapkeun kalawan gembleng cara kecap hurung nangtung, hutang uyah. Nu ngabandungan baris apal lengkepna. Katilu, cék Ajip, saban pangarang miboga variasi enggoning nyurahan harti paribasa. Kaopat, réa paribasa nu asalna sisindiran. Biasana nu sok diucapkeun minangka paribasa téh cangkangna. Contona, cau ambon dikorangan/ kananga kapipir-pipir, nu ngabandungan pasti apal kana hartina (kaca 10). Kalawan napak kana karya sastra, ieu buku milu nuduhkeun yén babasan jeung paribasa téh tétéla dipaké ku balaréa dina kahirupan sapopoé. Paling copélna, dina karya sastra. Dina kahirupan sapopoé di luareun karya sastra mah teu pamohalan babasan jeung paribasa téh nasibna pikamelangeun sakumaha pikamelangeunana basa Sunda kiwari. Aya kesan, Ajip bangun hayang negeskeun yén karya sastra gé gedé jasana engggoning miara tur ngamekarkeun babasan jeung paribasa Sunda. Nu sidik, ku jalan nyusun ieu buku Ajip deui-deui ngajurung sangkan urang Sunda terang deui kana kakayaan batinna. Utamana mah sangkan jadi cecekelan urang Sunda nu hayang boga réferénsi ngeunaan basana.*** (Ibnu Hijar Apandi) Babasan jeung Paribasa Sunda mangrupa bagian tina kahirupan tur milu ngajembaran Basa Sunda sarta miboga kalungguhan anu penting pikeun panyaturna. Tacan kapaluruh sacara pasti, komo mun tepi kabilangan taunna, ti mimiti iraha gelarna eta rupa-rupa babasan jeung paribasa teh; ngan wae gede kamungkinan henteu sawaktu. Dina harti, mungkin aya anu gelarna geus heubeul pisan jeung deuih anu diduga rada beh dieu. Anu dipake ukuran heubeul jeung anyar teh diantarana ungkara kecap atawa frasa, adegan kalimah, atawa eusi anu dikandungna. Conto babasan anu diduga geus heubeul upamana janget kinatelon, anu maksudna turunan hade boh ti indung boh ti bapa (ilaharna dilarapkeun ka sasatoan, mun ayeuna mah istilahna bibit unggul). Boh kecap janget atawa kinatelon, kiwari asa geus tara kadenge digunakeun. Eta mah naha rek dina paguneman sapopoe, naha rek dina basa tinulis. Ana kitu, bisa jadi eta teh kecap Sunda buhun anu kiwari geus henteu dipikawanoh ku panyatur Basa Sunda. Beda deui upamana jeung paribasa dagang peda ka Cirebon anu ungkarana babari pisan kaharti, tur kecap-kecapna masih keneh produktif digunakeun dina paguneman sapopoe. Ku urang bisa karampa, gelarna eta paribasa teh sanggeus Urang Sunda wawuh kana peda jeung Cirebon, anu bawirasa geus rada beh dieu. Lian ti eta, aya deuih paribasa anu proses gelarna bias direkonstruksi, dipatalikeun jeung hiji pajamanan Culturalstelsel (Tanam Paksa). Sajaba ti babasan atawa paribasa anu dianggo pituin Sunda, aya deuih anu hasil injeuman tina basa batur, pangpangna Basa Jawa. Malah sakapeung mah dipaselupkeun jeung Basa Sunda. Anu sagemblengna Basa Jawa misalna wae: sadom araning baraja, sakunang araning geni. Ari nu paselup contona kolot pawongan Kitu deui sanggeus Urang Sunda ngagem Islam, teu saeutik idiom tina Islam anu ngajanggelek jadi babasan atawa paribasa, contona kokoro manggih mulud, puasa manggih lebaran. Dina prak-prakan urang ngedalkeun omongan, babasan atawa paribasa teh sok dalit gumulung, jadi bagian tina ungkara kalimah. Timbul pertanyaan, naon tujuanana ngagunakeun babasan atawa paribasa dina omongan teh? Anu paling utama nyaeta pikeun ngagambarkeun hiji kaayaan, pamadegan, angen-angen atawa kahayang kalawan merenah, singget, ngepas, lantip, jeung endah sakumaha anu dipimaksud ku si panyatur. Contona wae dina paguneman dihandap ieu: “Bejana anu osok pirajeunan ngala bungbuahan di kebon teh anak tatangga urang anu imahna ditungtung kaler tea. Abong heueuh, tuda bapana oge baheula sok resep ceceremed,” ceuk Bi Jumsih. “Ah, tuda uyah tara tees ka luhur atuh. Ibi,” Nyi Holisoh mairan. Ku ngedalkeun ungkara uyah tara tees kaluhur, anu keur paguneman bieu teh langsung ngarti kana maksudna; teu kudu diterangkeun deui sajentrena yen kalakuan goreng anu dipilampah ku anak biasana mah lantaran aya turunan ti kolotna. Ku ngedalkeun eta paribasa, omongan teh leuwih ringkes jeung kesanna leuwih anteb. Beda upama jeung loamun ngedalkeun: “Ah, tuda kalakuan gorng anu dipilampah ku anak biasana mah lantaran aya turunan ti kolotna.” Ieu 100 conto ngeunaan babasan jeung paribasa Sunda: Abang-abang lambe Kecap abang dina ieu babasan hartina beureum. Ari lambe atawa lambey kaasup kana basa ragam hormat, anu dina basa ragam lomana saharti jeung biwir. Sarerea oge geus appal, gunana biwir teh diantarana pikeun nyarita. Babasan abang-abang lambe hartina nyarita ukur pikeun ngangeunahkeun hate batur wungkul, tapi teu terus jeung hate, atawa teu jeung prakna. Ieu babasan teh sakapeung robah ungkarana jadi ukur lalambe. Abong biwir teu diwengku Kecap wengku dina ieu paribasa maksudna palipid barang anyaman (boboko, nyiru, cecempeh, tampir) di sakurilingeun sisina, sangkan jadi weweg. Ari biwir mah memang teu make wengku, jadi bias dipunyan-penyon sakahayang, maksudna bias jeung laluasa dipake ngedalkeun omongan kumaha wae oge. Ieu paribasa teh sakapeung ungkara sok ditambahan jadi abong biwir teu diwengku, abong letah teu tulangan, tumerap ka jalma anu ngomongna sakarep-karep (teu jeung wiwaha), teu ngingetkeun bakal kumaha pibalukareunana pikeun batur, nu penting asal disada. Adat kakurung ku iga Kecap adat dina ieu paribasa maksudna tabeat atawa kabiasaan anu tumerap ka hiji jalma. Jadi lain adat dina harti kabiasaan anu engkena bras kana tradisi. Ungkara kakurung ku iga nuduhkeun aya dina jero iga. Ari iga teh nyaeta bagian awak urang di sisi kenca jeung katuhu, antara dada jeung tonggong, handapeun kelek, luhureun cangkeng. Tah tabeat hiji jalma teh dipapandekeun aya dina jeroan iga. Geus kasawang, kumaha hesena ngarobah pasipatan hiji “barang” anu aya dina jero awak. Paribasa di luhur ieu teh ngandung harti (tabeat atawa kabiasaan) goring anu geus maneuh, tur hese dipiceunna. Adean ku kuda beureum Kecap adean teh patalina jeung kuda, miboga dua harti. Kahiji, peta kuda meunang ngahaja malajar (ngalatih), misalna wae nyirig atawa renggong; kadua, tumpak kuda disina ningkah. Dina ieu paribasa digunakeunana eta kecap teh leuwih keuna dina harti nu kadua. Paribasa adean ku kuda beureum hartina ginding ku banda (papakean) batur (meunang nginjeum). Antara ungkara paribasa jeung hartina memang taya patalina, sabab gede kamungkinan asalna mangrupa sisindiran: Adean ku kuda beureum Hade ku banda deungeun Ngadu Bako Bareto aya kabiasaan, dina sareureuhna gawe, biasana pasosore, lalaki sok tingrariung bari ngobrol ngaler ngidul. Sajeroning kitu teh maranehna sok bari siliasaan bako, diicip-icip mana nu pangeunahna. Nya disebut we ngadu bako. Harti nu dikandung dina babasan ngadu bako oge teu jauh ti dinya, nyaeta ngadon ngalohong ngobrol ngaler ngidul bari teu puguh jejerna, tur anu dikahareupkeunana oge lain perkara penting. Agul ku paying butut Salasahiji lambing status kamenakan dina jaman bareto nyaeta paying. Dina hal ieu, paying teh lain digunakeun sakumaha mistina, pikeun niungan lamun hujan atawa panas. Luhur handapna pangkat hiji menak bias dititenan tina payungna. Paribasa agul ku paying butut, atawa sakapeung ungkarana robah jadi ngagulkeun paying butut, harti agul kuturunan, atawa ngagulkeun luluhur (bapa, aki, uyut jeung saterusna) diri sorangan, pedah turunan menak. Ngajul bulan ku asiwung Anu dimaksud asiwung tehh nyaeta kapas meunang meresihan jeung meunang meteng, biasana keur kaperluan mulasara mayit. Ku urang geus kasawang, bulan mah pamohalan bias diajul ku asiwung, lantaran tempatna oge sakitu jauhna, jeung deuih asiwung teh leuleus, moal bias dipake ngajul. Paribasa ngajul bulan ku asiwung teh hartina boga kahayang anu pamohalan bias kalaksanakeun, atawa nyieun tarekah anu mubadr, moal ngadatangkeun hasil. Paribasa liana anu meh samaksud jeung ngajul bulan ku asiwung nyaeta: mesek kalapa ku jara anjing ngagogogan kalong Aki-aki tujuh mulud Hartina aki-aki nu geus kolot pisan. Bisa jadi patalina kecap tujuh jeung kecap mulud teh ukur diarah purwakantina. Atawa mun dipapandekeun kana pakarang (dina kahirupan urang Sunda aya tradisi meresihan barang pusaka dina saban bulan Mulud), meresihanana oge kudu tujuh Muludeun, bakat ku kandel karahana. Jadi ngagosokna kudu lila lamun haying tepi ka beresih deui teh. Alus laur hade ome Sasaruaan kecap laur teh nyaeta langgeor; anu pihartieunana nyaeta obahna badan dina waktu leumpang. Tepi ka sok jadi kacapangan leumpangna mani ngalanggeor, nuduhkeun cara leumpangna anu alus katenjonna. Tangtu wae lain leumpang bari rurusuhan anu ngalanggeor mah. Paribasa alus laur hade ome hartina tegep dedeg pangadegna, rek di awewe rek di lalaki. Aya bagja teu daulat Hartina arek menang kauntungan atawa bagja, tapi teu tulus. Baleg Tampele Kecap baleg teh miboga dua harti: mimiti boga (mimiti ngagunakeun) akal pikiran sarta mimiti aya birahi bener Ari nu dimaksud tampele nyaeta ngaran lauk jarah sabangsa betook leutik, tapi lemes sisitna, sok diadukeun. Kecap baleg dina babasan baleg tempele digunakeun dina harti anu kahiji. Ieu babasan teh dilarapkeun ka budak (umur welasan taun) anu mimiti mangkat beger, wanina karek tukangeun, ari hareupeun mah era keneh. Bali geusan ngajadi Anu dimaksud bali nyaeta: ari-ari santen nu kaluar (dina ngalahirkeun) sabada kaluar orok robahna tina bale, nyaeta ngaran tempat dina babagian adegan (wawangunan). Bali geusan ngajadi hartina lemah cai atawa tempat urang dilahirkeun. Balik ngaran Hartina ngadon maot di lembur batur, anu balik teh lain jelemana, tapi ngaranna wungkul. Balung kulit kotok meuting Kecap balung dina basa Sunda miboga dua harti: jawer hayam nu luhurna tulang Dina ieu paribasa, kecap balung teh dilarapkeun dina harti nu kahiji. Balung kulit kotok meuting hartina henteu beresih pisan hatena, masih keneh ngunek-ngunek. Paribasa sabalikna nyaeta balungbang timur caang bulan opat welas jalan gede sasapuan, anu hartina iklas atawa beresih hate. Banda tatatlang raga Hartina lamun urang keur manggih karerepet (gering upamana), taya halanganana urang ngajual barang boga sorangan, pikeun ngabelaan awak sangkan waras deui. Banteng ngamuk gajah meta Ieu paribasa teh sakapeung ungkarana robah jadi maung ngamuk gajah meta. Tapi ari harti anu dikandingna mah sarua, nyaeta bancang pakewuh, ririweuhan, atawa kajadian anu dipikasieun jeung dipikagigis ku urang. Batok bulu eusi madu Batok bulu teh batok nu can dikerok, sesa tapasna masih keneh narapel. Keur mah kasar, katurug-turug goring katenjona deuih. Beda jeung batok meunang ngerok; leucir semu herang, sok dipake nginum minangka gaganti cangkir atawa gelas. Paribasa batok bulu eusi madu dilarapkeun ka jalma anu goring rupa, tapi pinter jeung bageur. Batok kohok piring semplek Hartina paparabotan anu taya hargana. Batu turun keusik naek Ieu paribasa teh sakapeung sok dianggap cangkang sisindiran, anu eusina itu purun ieu daek. Harti ieu paribasa teh loba turunan menak anu teu jareneng, tapi sabalikna loba turunan somah anu jareneng. Bilih aya tutus langkung kepang halang Anu dimaksud tutus nyaeta awi meunang meulahan, dipake ngajepit daun kiray keur hateup jeung salian ti eta. Ari kepang hartina anyaman bilik anu biasa, heuleut dua. Paribasa bilih aya tutus langkung kepang haling teh hartina bisi aya omongan anu salah atawa matak teu ngeunah kadengena. Isu paribasa teh saharti jeung bobo sapanon carang sapakan. Cangkir emas eusi delan Anu dimaksud delan myaeta tarasi. Ieu paribasa teh dilarapkeun ka jelema anu omonganana alus tur matak kataji pikeun nu ngadengekeunana, tapi saenyana ari hatena mah goring. Kacanir bangban Anu dimaksud canir nyaeta puhu akar anu rubak, misalna wae akar caringin. Anu rubak pisan mah jaman bareto, sok bias dipake keur nyieun kikiping (gilinding) padati. Ari bangban nyaeta ngaran tutuwuhan leuweung. Saenyana ari tangkal bangban mah euwuh cariran. Babasan kacanir bangban hartina kawiwirangan atawa meunang woworang. Aya deui nu ngahartikeun ngawangu. Bisa jadi ari maksudna mah padeukeut keneh. Cara bueuk meunang mabuk atawa kawas bueuk meunang mabuk Ieu paribasa dilarapkeun ka jalma anu ngeluk tungkul, atawa teu wanieun ngomong sakemek-kemek acan, lantaran rumasa boga dosa. Carang takol Dilarapkeun ka jelema anu langka pisan ngomong, ari teu perlu-perlu teuing mah. Careham hayameun Ieu babasan teh dilarapkeun ka jalma anu beuki pisan barangdahar, tepi ka langka katembong reureuh nyapek. Kaceluk ka awun-awun, kawentar ka janapria Anu dimaksud awun-awun nyaeta mega hideung di langit. Ari janapria asal kecapna tina jana nu hartina jelema, jeung pria nu hartina dipikaresep. Paribasa kaceluk ka awun-awun, kawentar ka janapria hartina mashur, sarerea padanyaho. Ceuli lentaheun Hartina sok sadenge-dengena, najan lain dengekeuneunnana, atawa resep ngadedengekeun kagorengan. Cikal Bugang Ieu babasan teh ngandung dua harti: cikal hirup anu pangheulana gugur di medan perang Cikaracak ninggang batu, laun-laun jadi legok Cikaracak teh nyaeta cai nu nyarakclakan tina cadas nu nangtawing atawa di jero guha. Harti ieu paribasa nyaeta najan pagawean sakumaha hesena oge, lamun terus dileukeunan bari junun mah ahirna bakal anggeus. Nyokot lesot, ngeumbing porot Hartina sarwa salah, sagala rupa ihtiar teu hasil. Ungkara ieu paribasa teh sok robah jadi nete lesot, ngeumbing porot atawa nete semplek, nincak semplak. Dagang oncom rancatan emas Hartina ari modalna gede kacida, tapi bati nu diarahna pohara leutikna. Ngadagoan uncal mabal Anu dimaksud mabal nyaeta ngagunakeun jalan (liliwatan), lain anu biasana. Uncal anu mabal nyaeta uncal anu keur diboro, terus lumpatna henteu nyokot jalan parantina, tapi kalah apruk-aprukan, tepi ka ahirna sasab, teu bisaeun balik deui ka leuweung. Paribasa ngadagoan uncal mabal hartina ngadagoan atawa ngarep-ngarep rejeki bari embung ihtiar heula. Ieu paribasa teh sok robah jadi ngadagoan uncal mahpal. Daharna sakeser daun Dilarapkeun ka jelema (pangpangna budak) anu mindeng pisan dahar, bias jadi lantaran mindeng ngarasa lapar, atawa dahar teh dianggap kaulinan. Dihin pinasti anyar pinanggih Hartina sagala rupa anu kaalaman (kajadian), saestuna geus ditangtukeun ti heula ku Pangeran, atawa geus aya katangtuan ti lohmahpudna (ti ajalina). Dogdog pangrewong Dogdog teh ngaran tatabeuhan sabangsa bedug leutik, biasa dipake dina pintonan reog. Saparangkat atawa sasetna teh aya opat, tur masing-masing boga ngaran, ti nu pangleutikna tepi ka nu panggedena, nyaeta talingtik, tempas, brangbang, jeung pangrewong (indung). Babasan dogdog pangrewong dilarapkeun ka jalma nu mantuan gawe ukur tamba lumayan, atawa milu nyarita minangka estra. Dogong-dogong tulak cau, geus gede dituar batur Dogong teh sarua hartina jeung tulak, nyaeta awi atawa kai panahan tatangkalan anu doyong, ngarah teu rubuh. Umumna anu sok didogong teh tangkal cau, lantaran sok doyong, beurateun teuing ku turuyanana. Ieu paribasa teh hartina ngamumule mojang (lanjang) pipamajikaneun, tapi ana geus manjing dikawin kalah kop ku batur. Sadom araning baraja, sakunang araning geni Ieu paribasa teh jolna tina basa Jawa. Lamun disundakeun mah ungkarana kurang leuwih kieu : najan jarum tapi tetep beusi, najan sakotret tetep seuneu. Hartina nyaeta barang atawa perkara anu siga teu sapira, tapi bias nyilakakeun. Dosa salaput hulu Hartina teuing ku loba dosa. Dulang tinande Hartina awewe mah ilaharna nurut kana kahayang lalaki (salaki). Duum tinggi Hartina babagi henteu adil, aya nu meunang bagian loba, jeung aya nu saeutik. Deukeut-deukeut anak taleus Ieu paribasa teh miboga dua harti: Teu nyaho yen baraya, padahal geus lila padeukeut imah Sakitu padeuket, tapi teu nyaho aya kajadian penting diantara maranehna Elmu ajug Anu dimaksud ajug teh nyaeta damar jangkung. Lamun diseungeut, caangna teh ka tempat anu rada jauh, sedeng di sabudeureunana mah angger poek. Elmu sapi Hartina guyub atawa samiuk dina kagorengan. Elmu tumbila Hartina nu boga imah (pribumi) ngarugikeun ka semah. Elok bangkong Hartina ampir sakarat Endog mapatahan hayam Ieu paribasa teh hartina anu umurna sahandapeun mapatahan ka saluhureun, atawa anak mapatahan kolot. Endog sapatarangan, peupeus hiji, peupeus kabeh atawa endog sasayang, peupeus hiji, peupeus kabeh Hartina kasusah atawa karerepet anu tumiba ka dulur, baraya, atawa sobat ngabalukarkeun sarerea kabawa bingung atawa susah. Endog tara megar kabeh Hartina sanajan saindung-sabapa, tapi urusan rejeki atawa darajat mah can tangtu bakal sarua. Saeutik mahi, loba nyesa Isu paribasa teh dilarapkeun ka jelema anu bias ngatur rejeki, najan ukur meunang saeutik, tapi bias cumpon keur nutupan pangabutuh, komo lamun dibere loba, geus pasti bakal nyesa. Sagalak-galakna macan tara nyatu anak Hartina sanajan sakumaha galak (bengis) oge, indung-bapa mah moal tepi ka tega (maehan) ka nu jadi anak. Galegeh gado Ieu babasan teh dilarapkeun ka jalma nu darehdeh (sareseh), atawa sok dihartikeun darehdeh tapi teu terus kana hate. Eta harti teh bisa dianggap patukang tonggong; harti nu kahiji mah alus, ari nu kadua goring. Gancang pincang Hartina kusabab dipigawena rurusuhan, hasilna teh teu nyugemakeun. Babasan sabalikna nyaeta kendor ngagembol. Ngagendong kejo susah nyatu Hartina loba ari titaheun mah, boh anak sorangan boh bujang, ngan hanjakal ku hese nitahna, lantaran euweuh nu daekeun. Gantung denge Hartina ngarasa hanjakal, dumeh haying keneh ngabandungan kumaha carita terusna, tapi anggeus (eureun) manten. Gantung teureuyeun Hartina ngarasa hanjakal, barangdahar can seubeuh, tapi kapaksa eureun; bias jadi kusabab dahareunana geus beak, atawa aya dahareun sejen didagoan. Ngegel curuk Ieu babasan teh ngandung dua harti: Teu kabagian atawa teu meunang naon-naon Teu hasil maksud Geledug ces Hartina sumanget dina mimitina wungkul, tapi ka dituna mah terus melempem, atawa disangla arek hebat, tapi buktina mah henteu. Getas harupateun Harupat teh nyaeta bagian injuk anu siga nyere. Teu kaop dipileykeun, harupat mah babari pisan potong, sabab regas. Babasan getas harupateun dilarapkeun ka jelema anu babari ambek bebeakan, kawas nu geus leungit timbangan pikiranana. Geulis sisi, lur gunung, sonagar huma Ieu paribasa teh dilarapkeun ka awewe anu rupana tegep, ngan dangongna dusun. Gindi pikir belang bayah Dilarapkeun ka jelema goring hate, dolim, julig, atawa dengki, gawena ngan haying nyilakakeun batur wae. Ginding kakampis Kecap kakampis teh miboga dua harti: kantong wadah cikiih dina jero beuteung sasatoan (munding, domba) kantong hawa dina jero beuteung lauk Kusabab kitu, eusi kakampis teh mun lain cikiih, nya ukur hawa wungkul alias kosong. Pagirang-girang tampian atawa pagiri-giri calik pagirang-girang tampian Anu dimaksud tampian nyaeta tempat mandi boh di walungan boh dipancuran. Tampian anu aya di girang tangtu bakal ngotoran ka tampian nu aya di hilireunana. Paribasa pagirang-girang tampian hartina paunggul-unggul atawa pada hayang leuwih jeung dulur, pangpangna dina urusan kahirupan atawa rejeki, tur embung silih tulungan. Giri lungsi tanpaingan Giri teh gunung, ari lungsi hartina cacing. Kecap tanpaingan diwangun ku tanpa jeung hingan; duanana oge tina basa Kawi. Tanpa tina tan, hartina henteu. Ari hingan hartina wates, terus robah jadi hingga. Jadi harti sajalantrahna tina ungkara giri lungsi tanpaingan teh nyaeta boh gunung boh cacing (dua babandingan anu pajauh pisan) sarua taya watesna. Ieu paribasa ngandung maksud yen urang ulah sok ngahina jalma, sabab sanajan katenjona siga nu bodo, saha nu nyaho manehna boga kapunjul. Goong saba karia Hartina datang karepna sorangan ka anu keur kariaan, sanajan henteu diondang, maksudna haying dititah digawe sangkan seubeuh barang dahar. Goong nabeuh maneh Hartina ngagulkeun diri atawa kulawarga sorangan. Gurat batu Hartina pengkuh dina nyekel omongan atawa pamadegan, teu babari robah-robah, carekna kitu teh, kitu we! Babasan sabalikna nyaeta gurat cai. Guru, ratu, wongatua karo Ieu paribasa teh diwangun ku kecap-kecap tina basa Jawa. Hartina nyaeta guru, raja (kapala nagara atawa pamingpin), jeung kolot (tegesna indung-bapa) wajib dihormat jeung diturut parentahna. Hade gogog hade tagog Ieu paribasa dilarapkeun ka jelema anu nya hade basana nya hade kalakuanana. Halodo sataun lantis ku hujan sapoe Hartina kahadean anu sakitu gede jeung lilana, leungit ku kagorengan anu ukur sakali milampah. Hambur bacot murah congcot Ieu paribasa teh dilarapkeun ka jelema anu sok goring sungut jeung sok babari nyarekan, tapi berehan, teu ngarasa lebar barang bere dahareun. Hantang hantung hantigong hantriweli Ari nu dimaksdu hantang teh nyaeta buah kalayar, rupana beureum sarta alus, tapi teu ngeunah didahar; hantung nyaeta jantung alias kembang cau; hantigong nyaeta gadog alias buah gintung, sarua deui teu ngeunah didahar; hantriweli nyaeta paria anu sarerea oge apal yen rasana pait. Ieu paribasa teh dilarapkeun ka jelema anu hade rupa jeung tagogna, tapi taya araheunana, sabab taya kabisa. Hapa-hapa ge ranggeuyan Ieu paribasa dilarapkeun ka awewe anu najan hirupna sangsara tapi boga salaki; jadi aya nu ngurus jeung bumela. Herang-herang kari mata, teuas-teuas kari bincurang Ieu paribasa teh dilarapkeun ka jelema anu asalna beunghar jadi sangsara, rajakayana beunang disebutkeun teu nyesa saeutik-eutik acan. Kahieuman bangkong Hartina katenjona mah siga nu beunghar, padahal henteu, lantaran ukur kapihapean barang batur, lain anuna. Hirup ngabangbara atawa ginding bangbara Kangaraning bangbara, pamatuhanana teh ukur dina liang anu meh sapaseun awakna. Tapi najan kitu, ari rupana mah mani alus kacida, hideung meles semu herang. Babasan hirup ngabangbara dilarapkeun ka jelema anu tempat matuhna keur leutik teh teu tumaninah, tapi ana sakalieun barangpake mani ginding kacida. Hirup ku panyukup, gede ku pamere Ieu paribasa teh dilarapkeun ka jelema anu hirupna ukur ngandelkeun pamere ti batur, teu daek ihtiar sorangan. Hirup dinuhun, paeh dirampes Hartina pasrah pisan, geus teu boga kabeungbeurat atawa kahayang naon-naon, sagala rupana geus dipasrahkeun ka Gusti Nu Maha Suci. Hirup teu neut, paeh teu hos Hartina gering ngalanglayung salila-lila, cageur deui henteu, maot ge henteu. Hirup katungkul ku pati, paeh teu nyaho di mangsa Hartina urang hirup di dunya teh bakal ditungtungan ku maot anu datangna teu bias dipastikeun ti anggalna. Hirup ulah manggih tungtung, paeh ulah manggih beja Hartina kudu bageur, kudu hade laku lampah, supaya alus kacaritakeunana. Nginjeum sirit ka nu kawin Hartina nginjeum barang (parabot) anu keur nu bogana kacida perluna (dipikabutuhna) jeung ngan sakitu-kituna. Ipis kulit beungeut Hartina gede kaera (dina harti hade), sabalikna tina kandel kulit beungeut anu hartina euweuh ka era. Iwak nangtang sujen Iwak hartina lauk, ari sujen hartina panggangan. Ieu paribasa teh hartina nyorang picilakaeun atawa pibahayaeun. Paribasa sasaruaanana nyaeta oray nyampeurkeun paneunggeul. Jadi sabiwir hiji Kecap sabiwir hiji teh asalna tina wawangsalan. Lamun biwir ngahiji disebutna balem. Kecap balem minangka wangsalna, ari eusina nyaeta pangaleman. Jadi sabiwir hiji hartina jadi pangaleman atawa jadi pamujian. Ngan wae ieu paribasa teh ayeuna mah sok aya nu ngahartikeun geus jadi rusiah umum atawa geus kanyahoan ku sarerea. Jati kasilih ku junti Junti teh ngaran tangkal, meh sarupa jeung jati, ngan leuwih leutik, jeung teu pati loba gunana. Paribasa jati kasilih ku junti hartina pribumi kaelehkeun ku semah (urang asing). Jauh ka bedug, anggang ka dayeuh Hartina dusun pisan, teu nyaho di tata-titi, tindak-tanduk, duduga peryoga. Jawadah tutung biritna Ieu paribasa teh asalna tina wawangsalan. Jawadah tutung biritna, wangsalna cara (ngaran sarupa kueh), eusina sacarana-sacarana. Jadi harti ieu paribasa teh nyaeta masarakat di saban tempat boga tata cara sewang-sewangan, anu mungkin wae teu sarua jeung masarakat di wewengkon liana. Nyieun catur taya dapur Hartina ngarang carita teu puguh alang ujurna. Ka bala, ka bale Ieu paribasa teh ngandung dua harti: bisa campur gaul jeung jelema ti rupa-rupa golongan bisa atawa teu ngawagu kana gawe kasar jeung gawe lemes Ngadek sacekna, nilas saplasna Hartina nyarita sajalantrahna atawa sabalakana, teu dikurangan, teu dileuwihan. Kai teu kalis ku angin Hartina ari kangaraning jelema mah moal senang salalawasna, awal ahir tangtu bakal pinanggih jeung kasusah. Kawas nu mulangkeun panyiraman Hartina boga kahayang atawa pamenta anu kawilang aneh, upamana wae kadaharan, lantaran geus deukeut kana ajal. Biasana cenah nu dipentana teh sarua jeung nu dipikayang ku indungna waktu keur nyiram (ngakandung) manehna. Kokoro nyoso, malarat rosa, lebaran teu meuncit hayam Ieu paribasa dilarapkeun ka jelema anu kacida masakatna, sagala teu boga, hirupna ripuh. Kotok bongkok kumorolong, kacingcalang kumarantang Boh kotok bongkok boh kacingcalang sarua dilarapkeunana kana endog anu teu megar jadi anak hayam. Ari kotok bongkok mah anak hayam anu paeh dina jero endog keneh, ari kacingcalang nyaeta endog anu teu megar, tapi can mirupa anak hayam. Ieu paribasa teh dilarapkeun ka jelema anu pipilueun kana hiji urusan sabab ukur kabawakeun ku batur, lain karepna sorangan, tepi ka jadi goreng katenjona. Paribasa liana anu samaksud jeung kotok bongkok kumorolong, kacingcalang kumarantang nyaeta lauk buruk milu mijah, piritan milu endogan. Kunang-kunang nerus bumi Hartina bapana geus teu jenengdeui, tina dina awal-ahir bakal aya budakna anu jeneng kawas bapana. Dikungkung teu diawur, dicangcang teu diparaban Ieu paribasa teh dilarapkeun ka awewe anu dipihukum (jadi pamajikan) tapi teu dibalanjaan, atawa teu dicumponan pangabutuhna ku salakina. Maung ompong, kareta kosong, bedil kosong Hartina jalma anu boga komara mah, najan geus teu nyekel kakawasaan oge angger dipiserab. Pur kuntul kari tunggul, lar gagak kari tunggak Hartina katideresa, dituding boga dosa lantaran kabeneran aya di tenpat kajadian lumangsungna kajahatan. Nyanggakeun suku genteng belokeun, beuheung teukteukeun, disiksik dikunyit-kunyit, dicacag diwalang-walang Hartina sumerah, masrahkeun diri, rek dikitu-kieu oge hempek, da rumasa salah atawa boga dosa. Tugur tundan, cuntang gantang Anu dimaksud tugur nyaeta kawajiban rayat baheula, kemit (jaga) di imah kapala (pamingpin) kalawan bagilir. Jigana ayeuna mah teu beda ti piket. Ari tundan nyaeta jelema atawa kuda nu disadiakeun di desa (baheula) pikeun nyiringkeun barang, surat, jeung sajabana ti eta. Ditatalepakeun ti hiji desa ka desa liana. Kecap cuntang jeung gantang sok digunakeun pikeun naker beas. Sagantang kira-kira sarua jeung lima cuntang, atawa kurang leuwih 3,5 kg. Ieu paribasa teh hartina ngalaksanakeun pagawean pikeun kapentingan nagara, boh nu patali jeung kaamanan wewengkon boh juan-jieun atawa uma-ome sarana keur kapentingan umum. Dina ungkara sejen, ieu paribasa teh sok robah unina, jadi susuk bendung, tugur tundan, ngepung maung, menak kuda kapundayan. Paribasa atau pepatah yang sudah diinformasikan secara lisan turun temurun dari para leluhur (karuhun) untuk bekal menjalani kehidupan. Hubungan Dengan Sesama Mahluk  Ngeduk cikur kedah mihatur nyokel jahe kedah micarek (Trust - ngak boleh korupsi, maling, nilep, dlsb... kalo mo ngambil sesuatu harus seijin yg punya). Sacangreud pageuh sagolek pangkek (Commitment, menepati janji & consitent). Ulah lunca linci luncat mulang udar tina tali gadang, omat ulah lali tina purwadaksina (integrity harus mengikuti etika yang ada) Nyaur kudu diukur nyabda kudu di unggang (communication skill, berbicara harus tepat, jelas, bermakna.. tidak asbun). Kudu hade gogod hade tagog (Appearance harus dijaga agar punya performance yg okeh dan harus consitent dengan perilakunya --> John Robert Power melakukan training ini mereka punya Personality Training, dlsb). Kudu silih asih, silih asah jeung silih asuh (harus saling mencintai, memberi nasihat dan mengayomi). Pondok jodo panjang baraya (siapapun walopun jodo kita tetap persaudaraan harus tetap dijaga) Ulah ngaliarkeun taleus ateul (jangan menyebarkan isu hoax, memfitnah, dlsb). Bengkung ngariung bongok ngaronyok (team works & solidarity dalam hal menghadapi kesulitan/ problems/ masalah harus di solve bersama). Bobot pangayun timbang taraju (Logic, semua yang dilakukan harus penuh pertimbangan fairness, logic, common sense, dlsb) Lain palid ku cikiih lain datang ku cileuncang (Vision, Mission, Goal, Directions, dlsb... kudu ada tujuan yg jelas sebelum melangkah). Kudu nepi memeh indit (Planning & Simulation... harus tiba sebelum berangkat, make sure semuanya di prepare dulu). Taraje nangeuh dulang pinande (setiap tugas harus dilaksanakan dengan baik dan benar). Ulah pagiri- giri calik, pagirang- girang tampian (jangan berebut kekuasaan). Ulah ngukur baju sasereg awak (Objektivitas, jangan melihat dari hanya kaca mata sendiri). Ulah nyaliksik ku buuk leutik (jangan memperalat yang lemah/ rakyat jelata) Ulah keok memeh dipacok (Ksatria, jangan mundur sebelum berupaya keras). Kudu bisa kabulu kabale (Gawul, kemana aja bisa menyesuaikan diri). Mun teu ngopek moal nyapek, mun teu ngakal moal ngakeul, mun teu ngarah moal ngarih (Research & Development, Ngulik, Ngoprek, segalanya harus pakai akal dan harus terus di ulik, di teliti, kalo sudah diteliti dan dijadikan sesuatu yang bermanfaat untuk kehidupan). Cai karacak ninggang batu laun laun jadi dekok (Persistent, keukeuh, semangat pantang mundur). Neangan luang tipapada urang (Belajar mencari pengetahuan dari pengalaman orang lain). Nu lain kudu dilainkeun nu enya kudu dienyakeun (speak the truth nothing but the truth). Kudu paheuyeuk- heuyeuk leungeun paantay-antay tangan (saling bekerjasama membangun kemitraan yang kuat). Ulah taluk pedah jauh tong hoream pedah anggang jauh kudu dijugjug anggang kudu diteang (maju terus pantang mundur). Ka cai jadi saleuwi kadarat jadi salogak (Kompak/ team work). dlsb. Hubungan Dengan Tuhan (Yang Maha Kuasa) Mulih kajati mulang kaasal (semuanya berasal dari Yang Maha Kuasa yang maha murbeng alam, semua orang akan kembali keasalnya). Dihin pinasti anyar pinanggih (semua kejadian telah ditentukan oleh Yang Maha Kuasa yang selalu menjaga hukum-hukumnya). Melak cabe jadi cabe melak bonteng jadi bonteng, melak hade jadi hade melak goreng jadi goreng (Hukum Yang Maha Kuasa adalah selalu menjaga hukum-2nya, apa yang ditanam itulah yang dituai, kalau kita menanam kebaikan walaupun sekecil elektron tetep akan dibalas kebaikan pula, kalau kita menanam keburukan maka keburukan pula yg didapat.... kira-2 apa yang sudah kita tanam selama ini sampai-2 Indonesia nyungseb seeeeeb ;))? ) Manuk hiber ku jangjangna jalma hirup ku akalna (Gunakan akal dalam melangkah, buat apa Yang Maha Kuasa menciptakan akal kalau tidak digunakan sebagai mestinya). Nimu luang tina burang (semua kejadian pasti ada hikmah/ manfaatnya apabila kita bisa menyikapinya dengan cara yang positive). Omat urang kudu bisa ngaji diri (kita harus bisa mengkaji diri sendiri jangan suka menyalahkan orang lain) Urang kudu jadi ajug ulah jadi lilin (Jangan sampai kita terbakar oleh ucapan kita, misalnya kita memberikan nasihat yagn baik kepada orang lain tapi dalam kenyataan sehari- hari kita terbakar oleh nasihat-2 yang kita berikan kepada yang lain tsb, seperti layaknya lilin yang memberikan penerangan tapi ikut terbakar abis bersama api yang dihasilkan). dlsb. Hubungan Dengan Alam Gunung teu meunang di lebur, sagara teu meunang di ruksak, buyut teu meunang di rempak (Sustainable Development ~ Gunung tidak boleh dihancurkan, laut tidak boleh dirusak dan sejarah tidak boleh dilupakan... harus serasi dengan alam.). Tatangkalan dileuweung teh kudu di pupusti (Pepohonan di hutan ituh harus di hormati, harus dibedakan istilah dipupusti (dihormati) dengan dipigusti (di Tuhankan) banyak yang salah arti disini). Leuweung ruksak, cai beak, manusa balangsak (hutan harus dijaga, sumber air harus dimaintain kalo tidak maka manusia akan sengsara). dlsb. Sumber: Papatah Kolot (Pepatah Orang Tua) beredar di kampung-2 adat Sunda, dlsb. Nah prinsip-2 tersebut hanya akan menjadi nilai-2 yang hampa dan kosong tidak berarti apa-2 apabila tidak dilaksanakan. Negara- negara yang sudah maju tentunya mereka telah melaksanakan nilai- nilai universal tersebut di atas dan memperoleh/ menuai apa yang mereka tanam/ laksanakan.

Daftar Pustaka

http://ppss.or.id/

http://www.sundanet.com/